ارامنه در اصفهان؛ از تاریخ تا معماری ایرانی کلیساها - بهترین ها

به گزارش بهترین ها، ارمنیان با کسب اجازه از شاه صفوی، کلیساهای بسیاری برای خود بنا نهادند که معماری و کرد بیرونی آن ها با الهام از معماری ایرانی، هیچ شباهتی به کلیساهای ارمنستان نداشت.

جلفای قدیم

به گفته ­ی هرُودت، پدر تاریخ، شهرهایی که زمانی بزرگ و نیرومند بودند، حقیر و ناچیز شده ­اند و شهرهایی که اکنون نیرومندند، زمانی ضعیف بودند. ما در اینجا از هردوی آنان سخن می ­رانیم چون یقین داریم که عزت و سعادت آدمی، زمانی دراز، تنها در یک جا نخواهد پایید. به نظر می ­رسد جلفای قدیم و نو هم ، چنین سرنوشتی داشتند.

جلفای قدیم زمانی به شکل قطعه زمینی باریک به طول دو کیلومتر و عرض چهارصدتا پانصد متر در شمال رود اَرس و در دامنه­ کوه هایی صعب­ العبور، در مجاورت استان نخجوان واقع شده بود، اما پس از تخریب کامل آن، امروزه دیگر اثری از حیات و آبادانی در آن باقی نمانده است.

این شهر به دلیل نامطلوب بودن شرایط آب وهوایی آن از منابع کشاورزی بهره ­ای نداشت چنان که تاورنیه، سیاح معروف فرانسوی، می گوید: جلفای قدیم، وطن ارامنه، شهری است که در میان دو کوه واقع شده و ارس از میان آن می­ گذرد و در طرفین رودخانه، زمین بکری که به کار زراعت بخورد، باقی نمی ­ماند. اما ویژگی ممتاز این شهر موقعیت تجاری آن بود به گونه ای که در قرن شانزدهم میلادی از مراکز عمده­ تجارت بین المللی به شمار می ­رفت و تُجاری (خواجگان) معتبر داشت.

جلفای قدیم از دو ویژگی جغرافیایی و تجاری بهره ­مند بود: اول آنکه وجود کوه ­های طویل و صعب ­العبور در حومه ­ی آن و عبور رودخانه ­ی خروشان ارس از شرق به غرب منجر به تقویت قدرت دفاعی شهر و مانع تهاجم به داخل آن شده بود و فضایی امن و آرام را که لازمه­ توسعه و رونق تجارت است، برای ساکنان شهر فراهم آورده بود و دوم آنکه در راستا جاده ­ای قرار داشت که آسیای میانه را به ایران و سواحل شرقی دریای سیاه و جاده ­های بزرگ قفقاز متصل می ­ساخت و همین امر باعث شده بود که به یک مرکز عمده ­ی تجاری بین المللی تبدیل گردد. به ویژه، پس از تصرف قسطنطنیه به دست ترکان عثمانی در قرن پانزدهم میلادی و قطع ارتباط تجاری غرب و شرق، موقعیت تجاری جلفا اهمیت بیشتری پیدا کرد به طوری که یک مرکز عمده­ تجاری و انباری بزرگ از کالاهای مختلف شرق و غرب از جمله ابریشم به شمار می ­رفت.

آراکِل داوریژِتسی، با شگفتی از ثروت ­های جلفا صحبت نموده و در کتاب خود آورده است: جلفا... زمانی در جهانی شرق بزرگ و آباد بود....

نام جلفا را نخستین بار مُوسِس خورِناتسی، مورخ ارمنی سده ­ی پنجم میلادی، در تاریخ ارمنستان ذکر نموده است. لِئو، مورخ ارمنی معاصر، درباره­ تاریخ جلفا می ­نویسد: پیشینه ­ی آن را در اعماق تاریخ نمی­ شناسیم، لیکن از سده­ های پانزدهم و شانزدهم میلادی موطن بازرگان ارمنی در آسمان ارمن شروع به درخشیدن کرد....

موقعیت تجاری جلفا به گونه ای بود که این شهر مرکز تجاری [خودمختار] و کوچک و بی همتا زیر نظر و اداره ­ی خواجه ها گشت. اما تنها این امکانات ارتباطی نبود که جلفا را به یک مرکز عمده ­ی تجاری تبدیل می­ کرد. اهالی جلفا دارای شمّ اقتصادی و تجاری عجیبی بودند و این ویژگی پدیده ه­ای شگفت­ آور و استثنایی در جامعه­ ارمنی محسوب می­ شد، که باعث خلق لقب جلفایی شده بود.

از اقلام مهم داد و ستد تجار جلفا، ابریشم بود که آن را از منطقه ها ابریشم خیز چون گیلان و گرجستان تهیه و به کشورهای اروپایی صادر می کردند.

به دلیل اهمیت تجاری و استراتژیک جلفا، ترکمانان آق­قویونلو و قراقویونلو این شهر و تعدادی دیگر از نواحی ارمنی­ نشین را جزو املاک خاصه قراردادند و آن ها را مستقیماً تحت نظارت خود درآوردند و با صدور فرمان­ های متعدد درصدد حمایت­ های اقتصادی از آن ها برآمدند.

در اواخر حکومت شاه سلطان محمد خدابنده، منطقه ها ارمنستان و گرجستان مورد تاخت و تاز سپاهیان عثمانی واقع شدند و تحت تصرف آنان درآمدند. با روی کار آمدن شاه عباس و شروع مجدد جنگ­ های ایران و عثمانی و قرار گرفتن جلفای قدیم در راستا این لشکرکشی­ ها، شاه عباس تصمیم گرفت در جنگ با عثمانی از سیاست عقب نشینی به همراه انتقال جمعیت بومی منطقه به داخل ایران استفاده کند. به این منظور فرمان داد تا اهالی استان های مختلف ارمنستان از جمله جلفاییان را به ایران منتقل سازند.

تاریخ مهاجرت ارامنه به اصفهان

اصفهان، مرکز نو پای حکومت صفویه، تا اوایل قرن هفدهم میلادی از جنوب به رودخانه زاینده رود محدود می شد اما پس از کوچ بزرگ ارمنیان ساکن دشت آرارات به اصفهان و سکونتشان در سواحل جنوبی رودخانه، این ناحیه از شهر رو به آبادی رفت و به سمت ارتفاعات جنوب رودخانه توسعه روزافزون یافت. سال ها پیش از این واقعه نیز در اواخر قرن شانزدهم میلادی و پیش از شروع جنگ های ایران و عثـمانی شـماری از ارمنـیـان سـاکن بـرخـی از روسـتاهـای مـناطـق قره باغ، شـماخی و گنـجه به دلیل ظلم حکام عثمانی با کسب اجازه از شاه عباس صفوی به طور گروهی به ایران مهاجرت نموده و به فرمان شاه در حاشـیهٔ شهر اصفهان و شمال رودخانه زاینده رود مستقرشده بودند.

شاه عباس به منظور رونق تجارت خارجی اختیارات خاصی به بازرگانان جلفا اعطا کرد و در مقابل آنان در مدت کوتاهی تجارت خارجی ایران را توسعه دادند.

به دلیل امتیازات خاصی که شاه عباس به اهالی جلفا اعطا نموده بود آن ها عملاً اداره امور ارمنیان این منطقه را در دست داشتند و کل منطقه ارمنی نشین جنوب اصفهان را به یاد موطن آبا و اجدادی خود جلفای نو نام نهاده بودند. خود منطقه جلفای نو نیز محله های مختلفی داشت که اهالی هر محله آن را به نام شهر خود نام گذاری و با کسب اجازه از شاه عباس اقدام به بنای کلیسای خاص خودنموده بودند.

تاریخ کلیساهای ارامنه در اصفهان

بنا بر اطلاعات موجود، تا قبل از انتها قرن هفدهم میلادی در خود شهر اصفهان شش کلیسا و در منطقه جلفای نو 24 کلیسا وجود داشت که در حال حاضر از کل این تعداد تنها 13 کلیسا در منطقه جلفا باقی مانده است.

کلیساهای بناشده در اصفهان صرفاً یک ساختمان خاص برای انجام فرایض مذهبی نبودند بلکه شامل مجموعه ای از بناهای مختلف در اطراف ساختمان کلیسا می شدند که کاربردهای علمی و فرهنگی داشتند. کتاب های خطی بسیاری در آن ها نوشته شده که در حال حاضر نمونه هایی از آن ها در موزه کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شوند. در محوطه اطراف این کلیساها، مدفن روحانیان، بازرگانان و افراد سرشناس ارمنی قرار دارند که بیانگر بخشی از تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان است.

ارمنیان مهاجر به اصفهان حدود پنجاه سال پس از استقرار در این شهر، به فرمان شاه عباس دوم به جنوب رودخانه زاینده رود کوچ داده شدند. این مهاجران عمدتاً در قسمت جنوبی پل مارنان سکنی گزیدند و محله های نوی را ایجاد کردند. به این ترتیب، کلیساهایی که آنان پیش از این داخل شهر اصفهان بنا نموده بودند، متروکه و به مرور زمان تخریب شدند. امروزه از این کلیساها تنها نام و مختصر اطلاعاتی باقی مانده است. معروف­ترین این کلیساها دیر مریم مقدس است که کتاب های دست نویسی به تاریخ 1634 میلادی از آن به یادگار مانده است.

با هجوم محمود افغان به اصفهان و کشتار و غارت اهالی شهر، بسیاری از ارمنیان که آنان نیز از گزند این هجوم بی ­نصیب نمانده بودند، به مکان های امن تر گریختند. در نتیجه، بعضی از محله ها از سکنه خالی و کلیساهای آن ها متروکه شدند. بیشتر این کلیساها بر اثر جنگ های طولانی به حالت نیمه ویران درآمدند و طی سال های پس از اشغال مهاجمان تنها تعدادی از آن ها بازسازی شدند و مابقی به کلی از بین رفتند.

در بین ارمنیان ساکن اصفهان و منطقه جلفای نو اقلیتی از ارمنیان کاتولیک هم حضور داشتند که آنان نیز کلیساهای خود را در هر دو منطقه بنا نموده بودند. در حال حاضر یکی از این کلیساها در منطقه جلفا موجود است.

معماری کلیساهای ارامنه در اصفهان

با وجودآنکه کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بناشده اند، هیچ شباهتی بین آن ها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای شمال استان آذربایجان همانند قره کلیسا، هفتوان، زور زور و کلیسای سنت استپانوس وجود ندارد. دلیل این امر را باید در شرایط اجتماعی حاکم بر قرن هفدهم میلادی جست­جو کرد.

شاه عباس برای آنکه ساخت کلیساهای متعدد باعث دردسرهایی برای او و تحریک احساست مذهبی اهالی اصفهان و در نتیجه درگیری های مذهبی نگردد، بنای کلیساها را مشروط به آن ساخت که معماری آن ها با کلیساهای ارمنستان متفاوت باشد. به این ترتیب، معماران ارمنی چاره را در آن دیدند که کلیساها را به شیوه معماری ایرانی و گاه با ظاهری همانند مساجد بسازند. البته شرایط دیگری همانند آب و هوا و نوع مصالح که شامل آجر و خشت می شد نیز در طراحی ساختمان کلیساهای اصفهان بی ­تأثیر نبوده است.

معماران ارمنی جلفای اصفهان با تطبیق هنر معماری خود با شرایط موجود دست به خلق شاهکارهایی بی همتا زدند. آنان کلیه کلیساها را ازنظر اصول مذهبی و پلان منطبق با کلیساهای ارمنستان و ازنظر شکل خارجی و نما کاملاً متفاوت با شیوه معماری ارمنی و مطابق با شیوه معماری ایرانی بنا نهادند و از نتیجه این تلفیق بناهایی منحصر به فرد پدید آوردند که نمونه آن ها را در هیچ کجای جهان نمی توان یافت.

از خصوصیات کلیساهای جلفای اصفهان وجود نقاشی های بسیار زیبا روی دیوارهای داخلی است. این شیوه از تزیین دیوارهای داخلی کلیسا تأثیری عمیق بر معماری کلیساهای ارمنی پس از قرن هفدهم میلادی گذاشت. تا آن موقع در هیچ یک از کلیساهای ارمنی دیوارها به این وسعت نقاشی نمی شدند و کلاً سنت کلیساسازی ارمنیان چنان بود که دیوارهای خارجی را با حجاری تزیین می کردند و تا جایی که امکان داشت دیوارهای داخلی را ساده و بدون هرگونه تزیینی باقی می گذاشتند.

کلیساهای اصفهان در مقایسه با کلیساهای هم دوره خود در ارمنستان، پنجره هایی بزرگ­تر داشتند که نور بیشتری از آن ها به داخل می تابید. دلیل اصلی استفاده از این نوع پنجره ها را بهتر نمایان شدن نقاشی های دیواری دانسته اند.

تفاوت دیگر کلیساهای اصفهان استفاده از کوچناک در آن ها بود. این کلیساها در ابتدا فاقد ناقوس خانه و طبعاً فاقد ناقوس بودند و اهالی با صدای ضرباتی که بر چوبی بزرگ (کوچناک) وارد می آمد، برای ادای فرایض مذهبی به کلیسا دعوت می شدند. اولین کلیسایی که مجهز به ناقوس شد، کلیسای تُومای مقدس بود که به همین خاطر به کلیسای زنگدار معروف شد. پس از آن، کلیه کلیساهای اصفهان صاحب ناقوس خانه هایی با سبک معماری ارمنی شدند.

از زمان تأسیس سازمان های دولتی و حفظ و نگهداری آثار باستانی ایران، کلیه کلیساهای جلفای اصفهان نیز در زمره میراث ملی کشور به حساب آمدند و در حال حاضر، همگی آن ها تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار دارند.

کلیساهای به جای مانده در اصفهان

دیر آمناپرگیچ مقدس (کلیسای وانک)

کلیسای هُوسپ آرِماتاتسی مقدس

کلیسای بِدقِهِم مقدس

کلیسای آسدوادزادزین (مریم) مقدس

کلیسای گئورگ مقدس

کلیسای گریگور لوساوُریچ مقدس

کلیسای هاکوپ مقدس

کلیسای هُوهاننِس مگردیچ مقدس

دیر کاتارینه مقدس

کلیسای میناس مقدس

کلیسای نرسس مقدس

کلیسای نیکوغایوس مقدس

کلیسای سارگیس مقدس

کلیسای استپانُس مقدس

کلیساهای تخریب شده

کلیسای سارگیس مقدس

کلیسای سارگیس مقدس یا دیر اُوهانا وانک در سال 1609م در محله هاکوپجان بنا شده است. در سال 1658م، زمانی که اسقف اُوهان از طرف جاثلیق ارمنیان به مقام خلیفه گری ارمنیان جلفا منصوب شد، به دلیل نیمه کاره بودن ساختمان کلیسای آمناپرگیچ مقدس این کلیسا را به منزله کلیسای جامع و مقر خود انتخاب کرد. به همین خاطر هم این کلیسا به نام وی به دیر اُوهانا وانک معروف شد. این بنا طی سال های بعد به تدریج تخریب شد و تا نیمه قرن نوزدهم میلادی (1850م) تنها ویرانه ای از آن باقی ماند، اما ناقوس خانه آن تا سال 1930م پابرجا بود. در حال حاضر اثری از این بنا باقی نمانده است.

کلیسای نازارِت مقدس

این کلیسا در سال 1611م در میدان بزرگ جلفا بنا و در اوایل قرن نوزدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است.

کلیسای آنانیای مقدس

این کلیسا که در اوایل قرن هفدهم میلادی در محله هاکوپجان بناشده بود، در قرن هجدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است.

کلیسای هاکوپ مقدس

کلیسای هاکوپ مقدس که به دلیل گنبد لایه لایه آن به کلیسای گنبد خیاری نیز معروف بوده در سال 1632م در محله میدان بزرگ بنا شد. این کلیسا از سال 1820م متروکه شد. تا سال 1860م ویرانه های این کلیسا باقی بود، اما امروزه اثری از آن برجای نمانده است.

کلیسای هاکوپ مقدس

کلیسای هاکوپ مقدس در سال 1666م در محله هاکوپجان بنا شد. این کلیسا دارای ساختمانی بزرگ با نقاشی های دیواری بود که در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است.

کلیسای تُومای مقدس

کلیسای تُومای مقدس در سال 1695م در قسمت شاقتصادی خیابان نظر، حدفاصل خیابان حکیم نظامی و پل مارون، که به محله نوراشِن نیز معروف بود، ساخته شد و تا سال 1850م نیز فعال بود، اما در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است.

کلیسای هُوهاننِس مقدس

کلیسای هُوهاننِس مقدس در سال 1697م در نزدیکی کلیسای تُومای مقدس به دست دو برادر تاجر جلفایی به نام های خواجه هوسپ و خواجه هُواننِس مارکاریان بنا شد. طبق اطلاعات موجود، این کلیسا دارای گنبد و دیوارهای داخلی آن دارای نقاشی بوده است. این بنا در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی ویران و سنگ قبر متولیان آن به حیاط دیر آمِناپرگیچ منتقل شد. امروزه اثری از این کلیسا بر جای نمانده است.

کلیسای ماریام (مریم) مقدس

کلیسای مریم مقدس بنا بر اطلاعات موجود احتمالاً به دست ارمنیان کوچ داده شده از شمال رودخانه زاینده رود در قرن هفدهم میلادی در محله مارون و گاسک بنا شد. تا سال 1840م ویرانه های کلیسا باقی بود، اما اکنون اثری از آن برجای نمانده است.

کلیسای ماریام (مریم) مقدس

کلیسای مریم مقدس واقع در محله ایروانی ها در نیمه قرن هفدهم میلادی و احتمالاً به دست خواجه شافراز از ارمنیان کوچ داده شده از اصفهان بنا شد. ویرانه های این کلیسا تا نیمه اول قرن نوزدهم میلادی باقی بود، اما اکنون اثری از آن وجود ندارد.

کلیسای سورب هوگی (روح القدس)

این کلیسا در محله میدان بزرگ قرار داشت. در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده اما درسال 1718م کلیسایی فعال بوده است.

کلیسای میناس مقدس

کلیسای میناس مقدس را ارمنیان کوچ داده شده از شمال رودخانه زاینده رود در محله مارون و گاسک بنانموده بودند. این کلیسا در اوایل قرن هجدهم میلادی ویران شد و اکنون اثری از آن باقی نمانده است.

در بخش بعدی با کلیسای وانک اصفهان آشنا خواهیم شد، با بهترین ها همراه باشید.

منابع: پورتال میراث فرهنگی استان اصفهان | پورتال کلیسای وانک | فصلنامه فرهنگی پیمان، شماره چهلم | درگاه شهرداری اصفهان | پورتال بیابان ها و کویرهای ایران